Hoe zorg ik dat mijn leerlingen exact weten wat er van hen wordt verwacht?

Het evalueren van leerlingen speelt een cruciale rol binnen onderwijs. Het stuurt in grote mate het leergedrag van leerlingen. Hoe, wat en wanneer je evalueert, bepaalt immers sterk hoe, wat en wanneer leerlingen leren. Het is dus belangrijk dat evaluatie een weldoordachte plaats krijgt binnen het bredere onderwijs- en leerproces. 

Om evaluatie een dergelijke plaats te geven, integreer je leerdoelen, evaluatie, en onderwijs- en leeractiviteiten, en stem je deze drie op elkaar af. Zo ontstaat constructief afgestemd onderwijs, zoals je ziet in Figuur 1.  

Heldere leerdoelen en kwaliteitscriteria

In het Vlaamse onderwijs gelden de eindtermen en ontwikkelingsdoelen die de Vlaamse overheid als minimum vooropstelt, als uitgangspunt van het onderwijsproces. De onderwijsverstrekkers formuleren leerplandoelen vanuit hun pedagogisch project. Daarin nemen ze de minimumdoelen van de Vlaamse overheid op. Hier wordt vervolgens verder inhoud aan gegeven door leraren (en methode-ontwikkelaars). Zo ontstaan bv. concrete lesdoelen die verhelderen wat leerlingen dienen te bereiken op het einde van een leerproces. Ze geven weer wat leerlingen moeten kennen en kunnen per onderdeel van de leerstof.

De leerdoelen vormen de basis van de (evaluatie)praktijken van scholen en leraren. Ze worden geschikt geëvalueerd en vertaald in leeractiviteiten die leerlingen zo goed mogelijk ondersteunen bij het leren.

Het is van belang dat de leerdoelen steeds duidelijk zijn, en niet enkel voor leraren. Ook leerlingen moeten helder voor ogen hebben naar welk doel ze toewerken en wat een ‘kwalitatieve’ uitvoering betekent. Dit stelt hen in staat om het gewenste niveau na te streven, aan de slag te gaan met feedback en geleidelijk aan een actievere rol in te nemen bij het evalueren en leren. De eerste actie bij kwalitatieve evaluatie bestaat dan ook uit het verhelderen van de verwachtingen en het bijbrengen van een kwaliteitsbesef.

Verwachtingen

Onder ‘verwachtingen’ verstaan we zowel de leerdoelen als de bijhorende kwaliteitscriteria:

• De leerdoelen omschrijven wat leerlingen moeten kennen en kunnen op het einde van een leerproces. Ze beschrijven wat leerlingen dienen te bereiken, niet hoe of in welke context.

• De term kwaliteitscriteria (ook kwaliteitsverwachtingen, succescriteria of evaluatiecriteria) is hieraan gelinkt. Hiermee kan je beoordelen in hoeverre een evaluatie succesvol was.

In de praktijk verhelder je de verwachtingen meestal door de leerdoelen en kwaliteitscriteria (vaak verzameld in een rubric of criterialijst) voorafgaand aan een evaluatiemoment te delen en te bespreken.

Kwaliteitsbesef door ervaring

Uit de literatuur blijkt echter dat leerdoelen en kwaliteitscriteria enkel formuleren en communiceren niet voldoende is om leerlingen een helder beeld te bieden over de invulling van ‘kwaliteit’. Met andere woorden, er ontstaat nog geen echt kwaliteitsbesef. Leerlingen met kwaliteitsbesef kunnen zich een beeld vormen 1) van het kwaliteitsniveau dat wordt verwacht, en hoe dit eruitziet, en 2) hoe ze tot een bepaald kwaliteitsniveau kunnen komen. Het gaat dus over een dubbel besef: van de kwaliteit van de eindprestatie, én van het proces dat tot deze eindprestatie leidt. We komen terug bij onze beginvraag: Hoe zorg ik dat mijn leerlingen exact weten wat ik van hen verwacht? 

Een kwaliteitsbesef ontwikkelt zich door ervaring op te doen. Leerlingen zijn per definitie beginners in een vak, wat maakt dat ze deze ervaring niet hebben. Je biedt dus best zo snel mogelijk de nodige ervaringen aan, waarin de leerlingen nadenken over kwaliteit. Hierbij hebben ervaringen steeds twee essentiële onderdelen:

1. Actief werken met en vergelijken van verschillende voorbeelden.

2. Gesprekken voeren over de kwaliteit ervan.

Door voorbeelden te vergelijken, ontwikkelen leerlingen impliciete inzichten die niet over te brengen zijn via instructie. Het menselijk brein is namelijk beter in het vergelijken van producten dan in het beoordelen ervan. Door voorbeelden naast elkaar te zetten, kan je ‘kwaliteit’ en de verschillende aspecten ervan tot leven laten komen. Dialoog is essentieel om inzichten op te doen waar je zelfstandig niet op zou komen. Het kwaliteitsbesef dat hierdoor ontstaat, kan leerlingen in staat stellen hun eigen kennen en kunnen te beoordelen en te reflecteren over wat ze (nog) nodig hebben om hun doelen te bereiken.

Waarom heldere leerdoelen, kwaliteitscriteria en de ontwikkeling van kwaliteitsbesef?

Het belang van heldere leerdoelen en kwaliteitscriteria en de ontwikkeling van een kwaliteitsbesef bij leerlingen kan moeilijk overschat kan worden. Het vraagt enige tijdsinvestering, maar je zal er als leraar, vooral op langere termijn, zeker de vruchten van plukken:

1. Constructieve afstemming: Je denkt bewuster na over de leerdoelen die je nastreeft. Je zal de leeractiviteiten en evaluatievormen doelgerichter vormgeven, waardoor de kans vergroot dat leerlingen daadwerkelijk leren wat je wil.  

2. Kwalitatief evaluatiesysteem: De literatuur onderscheidt tien criteria waaraan een kwalitatief evaluatiesysteem best voldoet. Door de leerdoelen en de kwaliteitscriteria te verhelderen, kom je reeds tegemoet aan vijf van deze criteria (meer informatie kan je hier terugvinden).

3. Relevantie: Door in dialoog te gaan met leerlingen over de relevantie en het nut van de leerdoelen en bijhorende opdrachten, wordt het leren betekenisvoller en relevanter voor leerlingen.

4. Verhoogde motivatie: Voor leerlingen is het motiverend om duidelijk te weten wat je van hen verwacht. Het verhoogt hun vertrouwen dat ze de leerdoelen kunnen behalen. Door leerlingen te betrekken bij de leerdoelen en kwaliteitscriteria en hen inspraak te geven wanneer je deze opstelt, kan de motivatie van leerlingen verder stijgen.  

5. Feedback: Als leerlingen inzien wat het verwachte kwaliteitsniveau is en hoe ze dat niveau kunnen bereiken, stel je hen in staat aan de slag te gaan met feedback. Het verhoogt met andere woorden de feedbackgeletterdheid van leerlingen.

6. Zelfregulatie: Kwaliteitsbesef draagt bij aan de zelfregulatie van leerlingen. Ze kunnen hierdoor inschatten waar ze staan ten opzichte van het leerdoel, en nadien hun leerproces in handen nemen.

7. Co-, peer- en zelfevaluatie: Leerlingen met een goed begrip van kwaliteit kunnen de prestaties en producten van zichzelf en medeleerlingen betrouwbaarder beoordelen.

8. Cognitieve belasting: Het menselijk denken heeft een beperkt werkgeheugen. Door leerstof gestructureerd aan te bieden, met duidelijke leerdoelen en kwaliteitscriteria, vestig je de aandacht op wat er echt toe doet. Zo ontstaat er meer ruimte om effectief tot leren te komen.

9. Tijdbesparend: Op lange termijn levert kwaliteitsbesef tijdswinst op. Leerlingen hebben minder sturing nodig en kunnen eenvoudiger aan de slag met peer- of zelffeedback.

10. Verhoogde leeruitkomsten: Verhoogde motivatie, meer feedbackgeletterdheid en zelfregulatie, en minder cognitieve belasting hebben allemaal een positieve invloed op de leeruitkomsten van leerlingen. Kwaliteitsbesef kan resulteren in hogere leeruitkomsten.

Valkuilen

Let op voor de valkuilen:

• Overschatten van de helderheid: Als leraar beschik je over een sterk kwaliteitsbesef. Je loop het risico dat je overschat hoe helder de leerdoelen en kwaliteitscriteria zijn voor leerlingen. De expertise die je hebt opgebouwd kan er namelijk voor zorgen dat je een minder correct beeld hebt van het perspectief en beginnersniveau van de leerlingen (kennisvloek). Ga dus steeds na of leerlingen voldoende begrijpen wat je onder ‘kwaliteit’ verstaat, zodat jullie op één lijn zitten.

• Leraren gebruiken vaak rubrics om de kwaliteitscriteria te delen met leerlingen. Dit is en blijft een sterk instrument. Toch blijkt het opstellen en delen van een rubric niet te volstaan om leerlingen duidelijkheid te verschaffen over de kwaliteitsverwachtingen. Dit om twee belangrijke redenen:

1. Zeer talig: Om de verschillende kwaliteitsniveaus te verduidelijken, bevatten rubrics noodgedwongen veel tekst. Dit kan de helderheid in de weg staan. Bovendien kan je de complexiteit en vele dimensies van ‘kwaliteit’ moeilijk vatten in woorden.  

2. Afvinklijst: We zijn gestart met de stelling dat hoe, wat en wanneer je evalueert, bepaalt hoe, wat en wanneer leerlingen leren. Daardoor kan je met rubrics de indruk wekken dat een opdracht gelijk staat aan een afvinklijstje van kwaliteitscriteria, eerder dan van een holistisch proces.

Idealiter gebruik je rubrics (en bij uitbreiding ook kwaliteitscriteria) dus in combinatie met werkvormen die voorbeelden van verschillende kwaliteit toelaten, en die gesprekken daarover stimuleren.